چکیده

مسجد مرکز پرستش خالصانه ى خداوند و خالق هستى، محفل انس و جایگاه حضور جوانمردان و غیرتمندان، پایگاه تجمع دلسوزان دین و مذهب، پناهگاه مسلمانان در حوادث و پیشامدهاى پیش بینى نشده، خانه ى آرامش دل ها و پناهگاهى است که انسان را از دغدغه و اضطراب نجات مى بخشد.

   با کمال تأسف در زمان ما مسجد یعنى اصلى ترین واحد و پایگاه بقاى دین و وطن، کم تردد شده است و این خطرناک ترین وضعى است که ما با آن مواجه هستیم.

   یگانه راه رونق مساجد و بالا بردن سطح همبستگى و پیوند شهروندان با مساجد، استفاده از تکنیک ها و روش هاى مارکتینگ اجتماعى Social Marketing است.

   مارکتینگ به معناى برقرارى شرایط آزاد و عادلانه دادوستد است.

   مارکتینگ در جامعه ى ما تا امروز شناخته نشده است.

   اصلاً مکانیزم جامعه غیر از دادوستد نیست.

   مارکتینگ فن و دانشى است که در خدمت برقرارى عدل در دادوستد به شمار مى رود؛ چه، این دادوستد تجارى باشد و چه غیرتجارى.

   کار هر روحانى چیزى غیر از دادوستد نیست. روحانى در مقابلش حضار و شنوندگان قرار گرفته اند. اگر روحانى بدون توجه به مردم سخن بگوید آنان
پراکنده مى شوند.

   اگر مسجد بدون توجه به نیازهاى ساکنان اطراف خود عمل کند و براى همه ى گروه هاى جامعه خدمتى عرضه نکند به رکورد مى رسد و این رکورد بسیار خطرناک خواهد بود. قطع رابطه ى مردم با مسجد ممکن است خطرناک ترین بمب براى جامعه و نظام اسلامى به حساب بیاید.

   در زمان ما مساجد رقباى زیرک و بسیارى دارند. همچون: مدرسه ها، دانشگاه ها، مراکز فرهنگى و ورزشى، دادگاه ها، سالن هاى اجتماعات براى سخنرانى هاى افراد غیرروحانى، سینماها، منازل و غیره.

   مسجد براى این که زنده بماند باید با در نظر گرفتن همه ى رقباى خود، به شهروندان اطراف مسجد خدمت عرضه کند.

   در مسجد نیز باید عدل در دادوستد را مراعات کرد. مسجد باید برنامه اى براى نوزادان تا سن قبل از مدرسه، اطفال دختر و پسر، نوجوانان دختر و پسر براى افراد سى تا پنجاه سال، افراد 55 سال به بالا خدماتى عرضه کند. طبق این اصل مسجد متعلق به همه ى شهروندان یا همسایگان خود است نه صرفا براى یک گروه محدود نمازگزار.

   مساجد ما باید از تکنیک سوشال مارکتینگ استفاده و نیازها را شناسایى کنند و خدمات را براساس این تکنیک تدوین و عرضه نمایند. هر مهد کودک باید براى نگهدارى کودکان تا پنج سال، برنامه هاى آموزشى، ورزشى و تفریحى، براى جوانان برنامه هاى ورزشى ـ آموزشى داشته باشد و حرفه هاى کارى و ادارى را به آنها آموزش دهد و کلاس هاى راهنمایى و مشاوره برگزار نماید.

   مسجد باید براى میان سالان برنامه هایى از قبیل برگزارى کنفرانس هاى خانوادگى ـ اجتماعى، ورزش هاى سالم آموزش مسائل بهداشتى و چگونگى مبارزه با بیمارى هاى گوناگون داشته باشد و مسجد باید براى افراد بى خانمان و حتى معتادان برنامه داشته باشد.

   مسجد باید فعال ترین رکن اجتماعى فرهنگى و عبادى جامعه باشد.

   مساجد باید به صورت یک سازمان یا اداره، تحت مدیریت قرار بگیرند. آشنایى با فن و دانش سوشال مارکتینگ باشد.

   امروز معضل کم تردد بودن، کم رواج بودن مساجد به حدى جدى، مهم و خطرناک است که روحانى مسئول مسجد باید نقش یاران پیامبر گرامى اسلام صلى الله علیه و آله از جمله «ابن عمیر» در صدر اسلام را اجرا نماید. یعنى خانه به خانه برود و با اهل خانه ها و همسایگان مسجد تحت مدیریت خود صحبت کند.

مقدمه

    «انما یعمر مساجد اللّه من آمن باللّه و الیوم الاخر».[1]

   «جز این نیست که عمارت مى کند مسجدهاى خدا را کسى که ایمان  آورده به خدا و روز قیامت».

     در این مقاله در باره مسجد و نقش آن در جامعه بحث و سپس موضوع بررسى شده است. «Spcial Marketing» احیاى مساجد از دیدگاه علوم و فنون.

مسجد

واژه مسجد[2] یادآور سجده کردن و زیباترین شکل و شیوه ى عبادت است. بنابراین مسجد مرکز پرستش خالصانه ى خداوند بزرگ و خالق هستى به حساب مى آید.

     ـ مسجد محفل انس و جایگاه حضور جوانمردان و غیرتمندان مرد و زن جامعه اسلامى است.

     ـ مسجد پایگاه تجمع دلسوزان دین و مذهب است.

     مسلمانان در مسجد پیوستگى و همبستگى خود را نمایش مى دهند، آنان در مسجد به رایزنى و مشاوره در باره مسائل مهم اجتماعى و سیاسى مى پردازند. روح همبستگى و تعاون اجتماعى در مسجد پدید مى آید و استوار مى گردد تا از عدالت و دیگر ارزش هاى
اسلامى پاسدارى کند. در بحران هاى نظامى، این مسجد است که به پایگاه تجمع وتشکل سربازان موحد دوست تبدیل مى گردد.

     ـ مسجد پناهگاه مسلمانان در حوادث و پیشامدهاى پیش بینى نشده است. مسجد چون خانه ى خداست، خانه آرامش دل ها نیز هست. مسجد پناهگاهى است که انسان را از دغدغه و اضطراب نجات مى بخشد و به وى اطمینان و آسودگى خاطر مى دهد.

     امام صادق علیه السلام به مسلمانان سفارش فرمودند:

    «به هنگام رویارویى با مشکلات و بروز غم و اندوه هاى دنیوى وضو  بگیرند وبه مسجد وارد شوند و در آنجا دو رکعت نماز بگذارند وبراى برطرف  شدن مشکلات و سختى ها دعا کنند».[3]

     امام خمینى قدس سره مى فرماید:

    «اگر حرم و کعبه و مسجد و محراب، سنگر و پشتیبان سربازان خدا  و مدافعان حرم وحرمت انبیاء نیست پس مامن و پناهگاه آنان  در کجاست؟».[4]

     با کمال تأسف در زمان ما مسجد این اصلى ترین واحد و پایگاه بقاى دین و وطن، کم تردد شده و ارزش مسجد در بین شهروندان کم گردیده است. و این خطرناک ترین وضعى است که ما با آن مواجه هستیم ولى هنوز به فکر نیفتاده ایم و راه حل اساسى را جست وجو نکرده ایم.

     نویسنده معتقد است که اصل بقاى حکومت اسلامى (یعنى نظام حاکم) و مؤثرترین راه ناامید کردن دشمنان اسلام و ایران (اِمریکاى غاصب و اسرائیل جنایت کار) رونق دادن به مساجد و پیوند دادن جامعه با مساجد است.

     اگر ما بتوانیم مساجد را پر رونق و پیوند شهروندان را با مساجد جدى، عمیق و مستحکم کنیم همبستگى ها، مشارکت ها و همدلى ها بیشتر مى شود. مشکلات خانوادگى و اجتماعى کاهش مى یابد. تعاون و تعادل زیادتر مى گردد. مقابله بادشمن بسیار و مقابله با تهاجم فرهنگى سهل تر و موفق تر مى شود. جایگاه رهبرى نظام بسیار قوى مى گردد و نظام
حاکم، اسلامى تر و مردمى تر مى شود و مزایاى بسیار دیگرى که قابل تصور نیست به دست خواهد آمد. مسجد باید قطب اصلى مملکت و مردم بشود.

     یگانه راه رونق مساجد و بالا بردن سطح همبستگى و پیوند شهروندان با مساجد، استفاده از تکنیک ها و روش هاى مارکتینگ اجتماعى Spcial Marketing است.

     براى کسب رضاى خدا و شادى دل رسول اکرم حضرت محمد صلى الله علیه و آله و نیز على و آل على علیه السلام بیاییم در باره ى این مسئله و اره حل آن تعمق و تدبیر کنیم. این علم را یاد بگیریم و یاد بدهیم. و اى دست اندرکاران دلسوز و مسؤولان محترم، بدانید که راه حل همین است.

     ... را تعریف کنیم Marketing قبل از هر چیز بهتر است از Spcial Marketing مسجد از نگاه مارکتینگ به معناى ایجاد شرایط آزاد و عادلانه دادوستد تعریف کنیم. این تعریف بسیار کلى است.

     مارکتینگ را در جامعه ى ما هنوز نشناخته اند. به همین علت عده اى آن را به معناى فروش یا ابزار فروش مى گیرند، حال آنکه مارکتینگ اساسى ترین علم و مهم ترین فن در هر دادوستد است. علل اصلى پیشرفت اقتصادى اِمریکا همین مارکتینگ است.

     هر بعدى از جامعه را نگاه کنیم در آن یک نوع دادوستدى صورت انجام مى گیرد. به شکل زیر توجه کنید.

شکل

اصلاً مکانیزم جامعه غیر از دادوستد نیست. علم مارکتینگ پاسخى به سوره ى مبارکه ى المطففین است.

    «ویل للمطففین الذین اذا اکتالوا على الناس یستوفون و اذا کالوهم  او وزنوهم یخسرون».

     مارکتینگ فن و دانشى است که در خدمت برقرارى عدل در دادوستد به شمار مى رود چه این دادوستد تجارى باشد و چه غیر تجارى.

     این رشته ى مدیریت که سبب اصلى پیشرفت اقتصادى و پیشرفت فرهنگى و علمى جوامع پیشرفته خصوصا اِمریکا شده است، باید در همه رشته هاى تحصیلى خصوصا حوزه هاى علمیه تعلیم داده شود؛ زیرا کار هر روحانى چیزى غیر از دادوستد نیست. روحانى در مقابلش
حضار و شنوندگان قرار گرفته اند، اگر روحانى بدون توجه به مردم سخن بگوید آنان پراکنده مى شوند واین روحانى نیز محبوبیتى نخواهد داشت. حوزه باید دانش و فن سوشال مارکتینگ را به طلبه ها آموزش دهد و در این زمینه همایش هایى نیز برگزار کند.

     به هرحال از نگاه سوشال مارکتینگ مسجد و ساکنان اطراف آن در یک معادله قرار گرفته اند.

شکل

اگر مسجد بدون توجه به نیازهاى ساکنان اطراف خود عمل کند و براى همه طبقات جامعه خدمتى تخصیص ندهد، به رکود مى رسد واین رکود بسیار خطرناک خواهد بود. قطع رابطه مردم با مسجد خطرناکترین بمب براى جامعه و نظام اسلامى به حساب خواهد آمد.

     مسجد یا مساجد ما باید در قیاس با مساجد چهارده قرن پیش، فعال تر و پر رونق تر باشند. چون مساجد و جامعه ى امروز ما با مساجد و جامعه ى زمان رسول خدا صلى الله علیه و آله فرقى بسیار دارند.

     مسجد در زمان حضرت رسول صلى الله علیه و آله اصلى ترین محل اجتماع مردم بود ولى رقیبى نداشت. اما در زمان ما مساجد رقباى زیرک و فراوانى دارند.

     بنابر پیش گفته زمان حضرت رسول اکرم صلى الله علیه و آله مسجد علاوه بر اینکه محل عبادت بود، مدرسه نیز بود. محل تدریس مبانى دین و اخلاق، محل اجتماع مردم براى امور شهرى و اجتماعى و دفاعى و مرکز حل و فصل مشکلات مردم نیز به حساب مى آمد. حتى دادگاه و صدور رأى و اجراى حکم دادگاه در مسجد بود. با این همه مساجد زمان پیامبر صلى الله علیه و آله رقیبى نداشتند. اما امروز مساجد ما رقباى فراوانى دارند از قبیل مدرسه ها، دانشگاه ها، مراکز فرهنگى، مراکز ورزشى، دادگاه ها، سالن هاى اجتماعات براى سخنرانى هاى افراد غیرروحانى، سینماها، منازل و غیره.

     مسجد براى اینکه زنده بماند و کار اصلى خود را انجام دهد و با شهروندان هم بستگى برقرار سازد و رونق داشته باشد باید با در نظر گرفتن همه ى رقباى خود، به شهروندان اطراف مسجد خدمت عرضه کند. درست مثل بازار یا میدان جنگ باید دید که رقیب چطور مردم را ترغیب مى کند، مسجد هم با عرضه خدمات و اقداماتى بر ضدّ رقیب، خدماتى عرضه کند که عدل در دادوستد اجرا گردد.

     براى شروع، مدیران و دست اندرکاران مساجد باید از خود بپرسند ما چه خدماتى عرضه
مى کنیم؟ چرا یک فرد باید به مسجد بیاید؟ در این دادوستد که شهروند وقت خود را صرف مى کند و به مسجد مى رود چه چیزى به دست مى آورد؟

     مدیر یا روحانى مسجد باید از خود بپرسد آیا ما براى همه طبقات جامعه خدمات مناسب و کافى عرضه مى کنیم یا چیز؟ اگر جواب به سؤالات بالا مبهم یا منفى است، پس به اصل سوره ى مطففین عمل نکرده ایم. چون بدون در نظر گرفتن نیاز شهروندان اطراف مسجد، یک مسجد را اداره مى کنیم و به همین علت است که مسجدهایمان کسادتر شده رفت و آمد کمترى در آنها صورت مى گیرد.

     متأسفانه مساجد ما به نقطه اى رسیده اند که آرزوى دشمنان اسلام بوده است. یعنى قطع رابطه ى مردم با روحانیت و مراکز دینى و این خطرناک ترین لحظات براى جامعه ى ماست. بنابراین باید براى رونق بخشیدن به مساجد از همین امروز دست به کار شویم، نیروها را بسیج کنیم و از فنون مارکتینگ بهره بگیریم و مساجد را مردم محورى کنیم.

     به هرحال، در مسجد نیز باید عدل در دادوستد را رعایت کرد براساس نگاه سوشال مارکتینگ مسجد باید براى همه ى طبقات جامعه خدماتى عرضه کند. مسجد باید برنامه اى براى نوزادان ما تا سن قبل از مدرسه داشته باشد. مسجد باید براى اطفال دختر و پسر برنامه داشته باشد. مسجد باید براى نوجوانان دختر و پسر که در سن بلوغ هستند، جداگانه برنامه داشته باشد. مسجد باید براى افراد سى تا پنجاه سال خدماتى عرضه کند. علاوه براین، مسجد باید براى افراد 55 سال به بالا هم خدماتى در نظر بگیرد.

     طبق این اصل مسجد متعلق به همه شهروندان یا همسایگان خود است، نه صرفا براى یک گروه کوچک نمازگزار که آن هم هر روز از از شمارشان کاسته مى گردد مسجد در عین حالى که همواره باید عبادتگاه باشد و مکان مقدسى براى پرستش و عبادت به حساب بیاید باید بتواند با رقباى کنونى خود از نظر عرضه ى خدمات رقابت کند.

     مسجد علاوه بر اینکه مکانى براى برگزارى مراسم دینى و مذهبى و حفظ شعائر اسلامى به حساب مى آید باید در کنار این مراسم نیازمندى هاى جامعه را در نظر بگیرد و آنها را شناسایى کند و متناسب با آنها خدمات کافى و لازم عرضه کند و از این طریق افراد را به طرف دین اسلام جذب کرده و رابطه ى آنها را با خدا، رسول خدا صلى الله علیه و آله و ولى اعظم خدا، یعنى على علیه السلام و اولاد معصومینش عمیق تر و مستحکم تر نماید.

     مساجد ما باید از تکنیک سوشال مارکتینگ استفاده کنند، نیازها را شناسایى و خدمات را براساس این تکنیک تدوین و عرضه نمایند. براى مثال در کنار محل عبادت باید یک مهد کودک (Day Care Center) براى نگهدارى کودکان تا پنج سال هم تعبیه شود. البته در برابر چنین خدمتى نیز پول دریافت مى کنند؛ چون در جامعه ى کنونى ما پدرها و مادرها هر دو شاغلند و مساجد ما مى توانند از این فرصت به شایستگى استفاده کنند. به این گونه که هم مشکل خانواده هاى شاغل را حل کنند و هم بخشى از هزینه هاى مسجد را از این طریق جبران یا تأمین نمایند. علاوه براین، ضمن نگهدارى بچه ها، آنها را از ابتداى رشد با صداى روح نواز قرآن و اذان و آواى شیرین نیایش آشنا نمایند و احکام و مسائل مذهبى بهداشتى و غیره را تعلیم دهند.

     مساجد باید در کنار عبادت براى گروه دختران و پسران پنج تا ده سال برنامه هاى آموزشى ورزشى و تفریحى عرضه کنند و همزمان آنان را براى نماز و عبادت به مسجد هدایت کنند؛ احکام متنوع را به ایشان آموزش و سطح دانش و معرفت دینى آنان را افزایش دهند.

     اگر ما بتوانیم پاى نوجوانان و جوانان را به مسجد باز کنیم و آنان را به مساجد هدایت کنیم یا آنان به لحاظ حساب بردن از خداوند و یا به علت حیا نمودن از برادران و خواهران دینى خود از بسیارى گناهان چشم پوشى مى کنند و معاصى را ترک خواهند نمود.

     یا امام زمان «عج» نمى دانم مسؤول این کار در این کشور شیعه نشین که تعلق به شما دارد چه کسى است؟ چه کسى بایدبه من ودیگران کمک کند تا مساجد را، که امروز از قبرستان هاى کشور هم کم تحرک تر شده، به پر تحرک ترین سازمان هاى جامعه تبدیل نماییم.

     یا امام زمان «عج»، ما را کمک فرما تا بیمارى قلبى این جامعه را شناسایى نموده و پس از درمان آن را سالم و فعال نگه داریم.

     مسجد در ضمن عبادتگاه بودن باید براى نوجوانان خدمات ورزشى تفریحى (بازى هاى رایانه اى سالم) آموزشى (تقویت دروس)، زبان خارجى (انگلیسى، عربى) آموزش دهد دهد وهمزمان آنها را به عبادتگاه (مسجد و سالن اصلى نماز) براى نماز و یاد گرفتن احکام دینى هدایت کند.

     مسجد باید براى جوانان برنامه هاى ورزشى ـ آموزشى داشته باشد و حرفه هاى کارى و ادارى را به آنان آموزش دهد و کلاس هاى راهنمایى و مشاوره برگزار نماید و همزمان ایشان را به اقامه ى نماز و فراگیرى احکام و اداى فرایض دعوت نماید.

     مسجد باید براى میان سالان جامعه که ازدواج کرده اند و صاحب زندگى هستند
برنامه هایى از قبیل برگزارى کنفرانس هاى خانوادگى ـ اجتماعى، ورزش هاى سالم، آموزش مسائل بهداشتى و چگونگى مبارزه با بیمارى هاى گوناگون داشته باشد و همزمان با این برنامه ها ملت را براى عبادت و نماز به مسجد بیاورد و آنان را با احکام و سایر مسائل آشنا کند.

     مسجد باید براى افراد مسن جامعه نیز برنامه ویژه و متناسب داشته باشد.

     مسجد باید براى افراد بى خانمان و حتى معتادان برنامه داشته باشد.

     مسجد باید فعال ترین رکن اجتماعى، فرهنگى و عبادى جامعه باشد.

     مسجد لازم است سازمانى پدید آورد به نام «وزارت» یا «سازمان اجتماعى، فرهنگى و عبادى» یا وزارت یا سازمان همبستگى پیوند شهروندان، این سازمان یا وزارتخانه در هر استانى باید شعبه داشته باشد و کار مساجد را کنترل کند.

     مساجد باید به صورت سازمان یا اداره، تحت مدیریت قرار بگیرند.

     هر مسجدى باید یک مدیر اصلى داشته باشد که روحانى مسجد است. او باید فردى بسیار خوشرو، فعال، دانا و آشناى با فن و دانش سوشال مارکتینگ باشد؛ زیرا همین مدیر است که باید:

     رئیس امور اطفال تا پنج سالگى و پنج تا ده ساله؛

     رئیس امور نوجوانان؛ رئیس امور جوانان؛

     رئیس امور خانواده؛ رئیس امور افراد مسن و افراد و دیگران.

     نیاز نیست که براى همه مساجد چنین مراکزى پدید آید. مى توان فقط براى تعدادى از مساجد هر شهر چنین مراکز فرهنگى، اجتماعى و عبادى برپا کرد. این مراکز باید براساس شمار یا تراکم جمعیت و نیازهاى مردم احداث شوند. مسلم است که براى نیل به چنین هدفى نیازمند تحقیق، تحلیل و تصمیم گیرى هستیم.

     ادارات استانى باید این مراکز را تحت کنترل بگیرند و مدیران نالایق و ناکار آمد را عوض کنند.

     امروزه معضل کم تردد بودن، کم رواج بودن مساجد به بحدى جدى، مهم وخطرناک است که روحانى مسؤول مسجد محل ارائه مى دهد آگاه سازد و آنان را جهت آمدن به مسجد و برقرارى ارتباط بیشتر و بهتر با مسجد و مردم مسلمان تشویق کند. از این طریق است
که همدلى و همبستگى افراد جامعه و خانواده ها عمیق تر خواهد شد.

     امیر المؤمنین على علیه السلام در سخنى جامع و جاودانه، جایگاه مسجد اصیل را به لحاظ فرهنگى، این گونه ترسیم مى فرمایند:

    «کسى که به مسجد رفت و آمد کند (دست کم) یکى از این امور نصیب  او خواهد شد:

 برادرى که از او در راه خدا استفاده مى کند؛

 دانشى نو، آیه اى محکم و سخنى که مایه هدایت و راهیابى او باشد؛

 رحمت الهى که آن را انتظار مى کشد؛

 سخنى که او را از گمراهى باز دارد».[5]

     به امید روزى که ان شاء اللّه گفتار حضرت على علیه السلام تحقق یابد و مساجد ما پر رونق گردند.

     در خاتمه باید تأکید کنم براى رسیدن به مقاصد یاد شده از سوشال مارکتینگ کمک بگیریم و مساجدمان را فعال کنیم.